Heimur fatlaðra

Það er svo merkilegt að upplifa hvernig hægt er setja hluti í nýtt samhengi og opna augu. Í gær hlustaði ég á fyrirlestur Rosmarie Garland-Thomson sem hún kallaði Óvenjulega líkama. Hún fjallaði einkum um það hvernig fatlað fólk hefur birst í dægurmenningu okkar og hvaða breytingum mynd þeirra hefur tekið.

Orðin sem við notum til að lýsa fólki og fyrirbærum skipta miklu máli. Við eigum ekki að nota niðurlægjandi orð um fólk. Ég tók eftir því hve Rosmarie vandaði orðaval sitt. Hún talaði t.d. um fólk með vaxtarörðugleika (þýðing mín) í stað þess að tala um dverga. Ég er illa að mér í þeim orðum sem notuð eru í heimi fatlaðra og vona að ég móðgi engan þótt ég noti orð eins og dvergur. Það er ekki illa meint enda afar gamalt og  notað um hluta hins forna norræna goðaheims á jákvæðan hátt sbr. það að vera dverghagur. Ég er svo sannarlega reiðubúin til að endurskoða orðaval mitt því ég vil sýna öllum virðingu.

Rosmarie byrjaði á því að nefna að ein algengasta birtingarmynd fatlaðra í opinberu rými væri af betlurum á götum úti. Þetta kannast þeir við sem gengið hafa um erlendar stórborgir en sem betur fer er slíkt fátítt hér á landi. Á 19. öld voru ákveðnir hópar fatlaðra notaðir sem sýningargripir og þekkjum við Íslendingar nokkur slík dæmi, t.d. Jóhann risa (var hann fatlaður, það er spurning, hann var í það minnsta "öðru vísi"). Ólöf dvergur er annað dæmi en reyndar villti hún á sér heimildir og þóttist vera Grænlendingur svo sem frægt er. Síamstvíburar voru vinsælir í sirkusum, sem og handalausir, dvergar, skeggjaðar konur, karlar með brjóst, tvíkynjað fólk og þar fram eftir götunum. Dvergar voru vinsælir skemmtikraftar hjá konungshirðum fyrri alda.

Á stríðstímum fjölgar fötluðum mjög, hermenn missa iðulega útlimi eða lamast og eru af þeim margar sögur. Það má t.d. nefna eiginmann Lady Chatterley í skáldsögu D.H. Lawrence að ekki sé minnst á ótal ritverk um geðfatlaða. Nú til dags verður fjöldi barna fyrir skaða við að stíga á jarðsprengjur og almennir borgarar særast í loftárásum.

Það er sem betur fer löngu liðin tíð að fatlað fólk sé sýningargripir og ég ætlaði að skrifa lokaðir inni en ég efast reyndar mjög um að hætt sé að loka fatlaða inni. Of margar slíkar sögur hafa komið fram á undanförnum árum. Ég sá t.s. sjálf óhugguleg geðveikrahæli á Balkanskaga þegar ég vann í Kósóvó og geðveikt fólk lokað inni í fangelsum án viðeigandi meðferðar.

Staða og ímynd fatlaðra hefur breyst mjög til batnaðar víða um heim. Nú til dags hafa fatlaðir eignast sína talsmenn, baráttusamtök og hetjur. Rosmarie minntist m.a. á leikarann Christopher Reeve og fleiri leikara og listamenn. Þá hefur íþróttaþátttaka fatlaðra gefið stórkostlega mynd af öllum þeim fjölbreytileika og hæfileikum sem fatlaðir búa auðvitað yfir. Þar eigum við miklar hetjur ekki síst sunddrottningarnar margverðlaunuðu.

Það er þó margt að skoða í heimi fatlaðra eins og við vitum vel hér á landi þar sem stórum hópi fatlaðra býðst ekki vinna við hæfi og er gert að lifa við fátækt. Við eigum enn eftir að gera upp við ofbeldi gegn fötluðum, þar með talið kynferðislegt ofbeldi og einangrun þeirra og útskúfun um aldir.  Virðum margbreytileikann og leyfum hæfileikum fatlaðra að njóta sín eins og allra annarra.