Spennandi njósnakvendi

Ég hef lengi haft mikinn áhuga á millistríðsárunum og heimsstyrjöldinni síðari. Þetta var um margt mjög spennandi tími. Fyrst umbrot og uppgjör við ríkjandi gildi sem m.a. birtust í listum og "nýju konunni", síðan harðstjórn og hreinsanir Stalíns í Sovétríkjunum og uppgangur nasista og fastista í nokkrum ríkjum Evrópu sem leiddi til síðari heimsstyrjaldarinnar. Hvernig gat þetta gerst og það í Evrópu? Við þá spurningu hafa sagnfræðingar, félags- og sálfræðingar sem og aðrir fræðimenn glímt áratugum saman.

Í gærkvöldi sá ég brot af heimildamynd um sænsku söngkonuna Zarah Leander (1907-1981) en hún var einkar vinsæl í Þýskalandi á fjórða áratugnum og mjög hampað af nasistum. Hún var fráskilin tveggja barna móðir og hélt sig eins fjarri glaumi nasistalífsins og hún komst upp með. Hún er samt grunuð um að hafa stundað njósnir í Þýskalandi en ekki kemur fram í heimildum fyrir hvern. Ég fór sem sagt að lesa mér til um Zöru sem kom sér frá Þýskalandi 1943 þegar halla tók undan fæti hjá Þjóðverjum. Skýringin er m.a. sú að aðdáendur hennar og yfirvöld þrýstu á hana að gerast þýskur ríkisborgari en það vildi hún ekki. Ef satt er að hún hafi njósnað þurfti hún kannski að forða sér. Þótt Svíar hafi að mestu verið "hlutlausir" í styrjöldinni var heimkoman Zöru mjög erfið vegna þess orðspors sem af henni fór sem nasistasöngkonu.  

Í kaflanum um Zöru var nefnd önnur kona sem ég ætla svo sannarlega að kynna mér betur. Það er Olga Chekhova (1897-1980) en hún var ein þekktasta og vinsælasta kvikmyndaleikkona þriðja ríkisins. Til eru myndir af henni við hlið Hitlers en hún var einkum í vinfengi við Göbbels áróðursmálaráðherra sem nefnir hana oft í dagbókum sínum (ég sá reyndar heimildamyndir um þær í vetur). Olga var Rússi af þýskum ættum, frænka leikskáldsins Anton Thekovs (eins og við skrifum nafnið oftast) og hún giftist frænda hans. Eftir að hún skildi hélt hún til Þýskalands þar sem hún náði miklum frama í kvikmyndum.

En viti menn. Hún njósnaði fyrir Sovétríkin. Það kom í ljós þegar skjalasöfn voru opnuð um sinn eftir fall Sovétríkjanna. Breski sagnfræðingurinn Antony Beevor hefur skrifað bók um hana sem heitir The Mystery of Olga Chekhova. Beevor var hér á ferð í vetur vegna útkomu bókar hans um Fall Berlínar og það er viðtal við hann í nýjasta hefti Sögu. Enn ein spennandi bókin sem ég verð að lesa.

Talið er að ástæðan fyrir því að Olga stundaði njósnir hafi fremur verið sú að hún var að verja fjölskyldu sína í Rússlandi fremur en af hollustu við ríki Stalíns. Bróðir hennar var í rússnesku leyniþjónustunni og réði hana til starfa. Það sýnir sterka stöðu hennar að hún var handtekin eftir fall Berlínar 1945 og flutt til Moskvu til yfirheyrslu en sleppt nokkrum dögum síðar og send aftur til Berlínar. Eftir styrjöldina féll nafn hennar að mestu í gleymsku og dá.

Þær eru margar sögurnar sem ekki hafa verið sagðar af konum fyrri tíma en nú er verið að draga þær fram í dagsljósið. Þessar tvær konur eru dæmi um frægar konur sem léku tveimur skjöldum þótt ekki sé alveg ljóst hvaða hlutverk Zarah Leander lék í sögu þriðja ríkisins.